Выбраныя творы

«Баян» – вялікі, нядаўна адбудаваны параход амерыканскага кшталту – рэжа носам ціхую, цёмную ваду, а ад абодвух яго бартоў бягуць ускіпаючыя пенай невысокія палосы хваль. Даўно ўжо зышла на зямлю напоўправідная цёплая летняя ноч, i залацісты стоўп ад поўнага месяца ўжо лёг на люстраную гладзь шырокай Волгі. Ён увесь дрыжыць, зыбаецца, пераліваецца агнямі i, папаўшы раптам пад хвалі, узнятыя параходам, шырыцца, драбіцца i доўга цягнецца светлым следам за нашай кармой. Тады здаецца, быццам на вадзе зіяе залатая кальчуга калісьці ўтопшага тут вялікалюда або быццам залаты невад калышацца на цёмнай гладзі рaкi, а ў iм кiшмa кішыць залатой жа рыбы. Але патроху рассыплюцца звенні кальчугі, распадзецца залаты невад на безліч паблутаных, узвіваючыхся светлых ніцей, ды зліюцца паміж сабой пераліўчатыя нiткi, – i iзноў будзе дрыжаць на рацэ ясны, бліскучы стоўп, быццам залаты шлях да блізкага шчасця. I так цэлымі гадзінамі ўсё тое ж; дрыжыць i драбіцца залатая пуціна; ледзь-ледзь маячыць лугавы бераг Волгі; цёмным зломам рысуецца на небе гарысты бераг; там-сям гараць аганькі бакенаў, у цемні нябачных. Калі-нікалі праплывае міма доўri чорны плыт з вогнішчам, адбіваючымся чырвонай плямай у цёмна-люстранай вадзе. На мiг з мроку выгляне колькі стаячых на плыту чалавецкіх фігур, мільгане ярка асветленая сіняя або рожавая кашуля, пачуецца нягучны голас, – пачуецца i сіцхне, i знікнуць у цемні постаці плытнікоў, i сам плыт згіне з вачэй. Бывае яшчэ – у ціхім паветры загудзіць труба сустрэчнага парахода, наш яму адгукнецца, замахаюць сігнальнымі ліхтарнямі, – i праз тpoxi часу ён прабяжыць каля нас, бліскаючы зялёным бартавым агнём i светлымі роўнымі прарэзамі вокнаў, ідучых яркай паласой уздоўж усяго парахода. 3 капітанскага мосціка пачуецца кароткая каманда. Каля борта зашуміць i ўспеніцца вада, ажывуць размовы, i зноў пад спакойны гул машыны i шум параходных колаў агорнуць душу няясныя, але ціхія i мілыя думы. Мяне яны ўжо даўно ўзялі ў палон. Праўда, поруч са мной на палубнай лаўцы сядзіць, бесперастанку гаворачы, папутчык, каторы гадзіны дзве назад запытаўся аб якойсь драбніцы мяне, завёў гутарку i аж даскіль не можа стрымацца. Але я нядбала слухаю яго мовы, а яшчэ горш бачу ў цемні яго твар. Толькі калі ён падносіць запаленую сярнічку да папяросы, укрываючы яе ад цёплага вецярка рукамі, – агністае святло залівае яго далоні i твар, пальцы па краях робяцца празрыста-чырвонымі, i з негустога мроку выступае чорная бародка, вусы, храшчаваты нос i карыя хваравіта-бліскучыя вочы. Гавора ён ёмка, шпарка, як чалавек, каторы нагаладаўся па гутарцы. Я не спыняю яго, – мне зусім не хочацца размаўляць, бо Волга закалыхала мяне, i тaкiмi дaлёкiмi, не торкаючымі сэрца, зрабіліся самыя гарачыя словы.

«Хораша ў нас на Волзе! – вымаўляе падарожны грудным, тpoxi сіпаватым голасам. – Шырыня-то, шырыня-то якая! Добра сказаў аб гэтым Горкі Аляксей Максімавіч. Глядзіш, кажа, на Волгу, i не разумееш: ці яна табе ў грудзі плыве, ці сама з твaix грудзей цячэ. Ды i краса ж тут! Здаецца, нідзе такой красы няма. Глядзіце, як светла, – быццам чырвонае золата зыбаецца на рацэ. А калі мы цёмнай ноччу пад’едзем да Ніжняга, дык там i не тое яшчэ пабачым. Вельмі ўжо прыгожы агонь пры гэтай цемнаце. Кірмаш за Акой тады i гарыць, i зіяе, музыка ў Глаўным Доме грыміць. 3 другога боку на самым юру заезд «Восточный Базар» уздымаецца, увесь круглымі электрычнымi малочна-белымі ліхтарамі ўнізаны. Па гарэ, на каторай горад стаіць, удоўж кожнай дарожкі цягнуцца ланцугі ліхтарных агнёў, а тутака, на самай Волзе, мнoгiмi соткамі параходы i баркі стаяць – з мачтаў аганькі глядзяць, параходы ўнутры асветлены, усе вокны зіяюць, аж здаецца, быццам параход да краёў святлом наліт. А вада-то ў Волзе густа-цёмная, i ад усяго гэтага святла па ёй залатыя кругі разбягаюцца, драбяцца, блутаюцца; днішчы параходаў нібы агнявымі водараслямі абрастаюць... Эх, ды што гаварыць: бачыць гэтае трэба, бачыць.

Але i ўдзень Ніжні не менш красны. Пад’язджаем да яго на параходзе, а ён-то ўвесь па гарэ паўзе, а гара ўся ў зелені – праз зелень тую белы, а дзе i чырвоны крэмль выглядае, гмaxi ўcix колераў лепяцца, царкоўныя купалы ўздымаюцца, крыжы ix ад сонца аж зіхацяць... Краса!

– А добра, што чалавек навучыўся скрозь бачыць красу, – памаўчаўшы, iзноў звярнуўся ён да мяне. – Аб гэтым я многа думаў, жывучы ў Нарымскім кpai, бо i там я пабываў. Які-такі наш Нарымскі край – казаць не буду, бо i caмi, пэўна, добра ведаеце. Адно толькі скажу: ночы там доўгія, цёмныя, бязмесячныя. Цягнуцца яны, цягнуцца, i, здаецца, канца iм няма. Але i ўдзень прыемнага мала: снег, адзін снег навакол, куды нi глянь, – усё снег ляжыць ды яшчэ да таго ж з неба валіцца. 3 раслін адны толькі скарлючаныя бярозкі спатыкаюцца; праўда, летам яшчэ мох ёсць, а к восені журавіна паспявае, але гэтулькі тады рознай машкары з’явіцца, што i лету не будзеш рад: ледзь-ледзь не з’ядае яна чалавека. Цяжкае i прыкрае там жыццё. А іншы раз нават страшна зробіцца, – так ясна бачыш усю сваю бяспомачнасць перад суровай зямлёй. I розныя думы спакою не даюць: усё маячацца тыя часы, калі калматы чалавек хадзіў па беднай i непрыветнай зямлі i патроху, на працягу доўгіх тысяч лет, рабіўся з чатырохногага двухногім. Перарабляўся ён, падвышаў свой розум, – а разам з тым павінна была pacцi ў яго душы бяскрайная, трывожная нуда, бо зямля наша сувора, жорстка, невясёла, i так няцвёрда на ёй існаванне чалавека. Неглыбока ўвайшлі ў зямлю яго карэнні. I калі чалавек спатыкаўся з якой-небудзь нястрыманай i грознай сілай зямлі, каторая вось-вось прыдушыць яго, зламае, растопча, – тады чуццё гэта з цёмнай глыбіні душы прасачывалася ўгару, залівала мазгі, ахапляла ўсяго чалавека, i ён... Ну, што ён мог зрабіць? Xiбa толькі, згадаўшы свой даўні звярыны звычай, станавіўся на ўсе чатыры лапы i пачынаў выць... вось як ваўкі выюць. Але гэткія здарэнні на кожным кроку яму спатыкалкія, а не мог жа ён жыць у вечным спуду, у вечнай нудзе. Павінен жа ён быў даць сабе якую-небудзь раду? А калі так, дык што ж гэта за рада была? Адказ: знайсці дужа цікава, бо i сучасны чалавек тое ж сама пачуванне павінен мець. Няхай сабе ў самым падполлі душы, а ўсё ж такі жыве яно ў нас. Гэта, як той казаў, спадчына, пакінутая нам ад прадзедаў. Ды не так ужо стала трымаемся мы на зямлі, а яна ўсё тая ж: важкая, жорсткая, цёмная.

Вось якія думы снаваліся ў мяне ў Нарыме. Там жа i адказ да ix знайшоў.

Здарылася гэта зімою. Прыехаў да нас шаман, каб гаспадара юрты дачку ад хваробы адратаваць, – пaмipaла ўжо яна. Дзеля гэтага прыезду ўсе выпілі – i гаспадар, i гаспадыня, i хворая... Нават малыя дзеці сербанулі, а шаман гэты, ведама, найболылі ад усіх. Аднак, нягледзячы на выпітае, нуда ўcix брала... Дзень выдаўся ветраны, мяцельны. Стаяць тры нашыя юрты ў сняговай пустэлі: а навокал усё бушуе; нi праходу, ні праезду няма; замяце нас завірухаю, замёрзнем мы, ці што, – ратунку не будзе ніадкуль. Кепска! Не тое, каб страшна было, – не, ужо да ўсяго звыклі мы, – а так нешта ўнутры пачынала пасасываць. А тут яшчэ гэта хворая стогне... Толькі гляджу я, – устаў шаман, узяў свой бубен (без бубна ён кроку не ступіць), ударыў у яго i запяяў. Доўгую такую, дзіўную песню зацягнуў. Hi складу ў ёй, ні ладу не было, але затое сэнс дужа цікавы. Казалася ў гэтай пecнi, прымерам гаворачы, аб тым, што зямлі, лепшай ад Нарымскага краю, ува ўciм свеце нідзе не спаткаць. Чаго толькі тут нi ёсць: мох сцелецца, журавіны – аж не абабраць, нават бярозка – i тая расце; у рэках рыба водзіцца; штогод два разы птушкі вялікімі стадамі праносяцца; самае ж глаўнае – вазацкія сабакі i алені. Іх шаман асабліва старанна рассмакаваў. Ну, тут шмат яшчэ чаго ў гэтай песні было; нават i на тое шаман не забыўся, што вось незадоўга Іван Матвеіч – скупшчык тутэйшы – прыедзе, гарэлкі i тытуну прывязе. Коратка кажучы, з якога боку нi падхадзі, – усё Нарымскі край неспадзявана добры. Гляджу я, – шаман ад песні болылі, чым ад гарэлкі, сп’янеў; усе павесялелі; гаспадар нават з нейкай пагардай на мяне ўзіраецца: бач, значыцца, якая наша старонка.

I здалося мне тады, што я на адзін з найвялікшых каранёў красы натрапіў. Здалося мне, што пачуццё красы вытварылі сабе людзі таму, што былі змучаны i запужаны суворай зямлёй; вытварылі, каб пазбыцца няяснага, але бяскрайнага, усю душу запаўняючага смутку. I тады лягчэй стала ім жыці, бо зямлю яны бачылі прыгожай, а не такой, якою яна запраўды ёсць: не жорсткай i грознай i бязмерна моцнай, гатовай кожную мінуту прыціснуць бяспомачнага, жалкага чалавека, сказіць яго, расплюшчыць, растаптаць, ад каторай не ўкрыешся, не схаваешся, не абаронішся. I не беднай, важкай i цёмнай бачылі яны яе, не той злой мачыхай, што прысудзіла iм цяжкае, невясёлае жыццё... Не, бачылі яны яе ў пералівах барвоў i згукаў, цешыліся гэтым, самыя грозныя з’явішчы прывучыліся бачыць самымі пекнымі, – i знікаў у ix душах жах i ўхадзіў кудысь у падзямельныя норы душы, каб толькі зрэдку, гады ў рады, выхадзіць адтуль i наганяць смутак на чалавека. Звычайна, не адзін толькі важкі сум прымушаў людзей вырабляць пачуццё красы, i не адразу вырабілася яно. Але я ўпэўнены ў тым, што тут крыецца адзін з самых тлустых i цікавых каранёў гэтага пачуцця. А вы як думаеце?

– Не, гэта не зусім так, – адклікнуўся я. – Прыглядзіцеся, напрыклад, да паэзіі, i вы пераканаецеся, што народы некультурныя, i нават напоўкультурныя не бачылі ў прыродзе ніякай красы. Перагарніце хаця б велізарнейшую Іліяду або Адысею; там вы знойдзеце шмат вершаў аб красе розных людзей, учынкаў, рэчаў, – а аб красе зямлі бадай што нi слова няма. Амаль не тое ж самае i ў рымскай паэзіі. Толькі ў часы так званага «Адраджэння» людзі навучылісія бачыць у зямлі красу. Значыцца, сотні i тысячы год жылі людзі, не закрываючы ад сябе красой усю беднасць i суворасць зямлі; а калі вам паверыць, дык яны павінны б былі ўсе звар’яцець або перадушыцца. Што ж вы скажаце аб гэтым?

– Ат, – адмахнуўся ён рукой. – Я ж i кажу вам, што не адразу вырабілася ў чалавека ўменне бачыць у прыродзе красу. Вось вы i час паказалі, калі яно развілося досыць поўна, – пару «Адраджэння». А што да грэкаў, каторыя не ўмелі ўкрыць ад cвaix вачэй красою жах зямлі, дык затое ж паміж ix узрасла вера ў нястрыманую моц сляпога, адвечнага Кона; усе грэцкія трагедыі, – найвялікшыя трагедыі, лепш ад каторых не было нi раньш, нi пазней, – усе яны кажуць аб адным: як гэты Кон нішчыць волю i сілы чалавека, як ламае ix, быццам тонкія пруцікі. Цяпер мы не бачым зямлю страшнай, а бачым яе прыгожай, i таму ў нашай трагедыі няма Кона. Ува ўcix нашых драмах, раманах, апавяданнях трагізм тоіцца не за чалавекам, а ўнутры яго, у тых цёмных, дзікіх сілах, каторыя ён калісьці скарыў, заціснуў у падзямелле душы, забыўся на ix i з жахам згадвае толькі тады, калі яны раптоўна прарвуцца, заліюць сабою мазгі, затуманяць розум, зніштожаць адпор волі, кінуць чалавека ў брудныя i шалёныя ўчынкі».

Кажучы гэтае, мой сусед ужо не сядзеў: як чорная мара, стаяў ён перада мною, а чырвоны кончык папяроскі ў яго руцэ paбiў сярэдзь цёмнага паветра шырокія агнявыя кpyгi. Але гутарка наша, ужо зацікавіўшая мяне, так i не дайшла да канца. Гулка загудзеў параход, забегалі матросы, ажывілася публіка. Мы аглянуліся, на высокім, змрочным берагу чорным зломам падымалася званіца, свяцілся аганькі, віднеліся дзве-тры чырвоныя плямы – бартавыя ліхтары параходаў, стаяўшых тут у прыстанях. Гэта быў Яр..., горад, у каторым майму падарожнаму трэба было сыйсці. Мы развіталіся. А ў тую ж ноч, яшчэ недалёка адышоўшы ад прыстані i даўшы поўны ход, наш «Баян» натрапіў у змроку на лодку, i я мог зразумець, чаго варта краса гэтай цёмнай ночы i аксамітна-чорнай вады; пачуліся крыкі, нехта кінуў ратунковы круг, але ў цемні не было бачна, хто тоне, дзе тоне i цi туды было трэба кіцаць. Параход зменшыў свой ход, завярнуўся, напаткаў мінут праз дзесяць перавернутую ўверх дном лодку, але каля яе не было бачна жоднага чалавека. Раздаўся гудок, i параход iзноў пайшоў упярод.